Baroña sae á luz: os Ultreyas, a Punta do Castro e o carabineiro D. Pablo Díaz (II)

Foi un personaxe de película. Todo en el é fascinante, dende a súa pertenza ao corpo de carabineiros e, polo tanto, en contacto estreito con contrabandistas e mariñeiros de altura, ata o seu misterioso final, envolto nas brétemas do Cantábrico, nos días seguintes ao golpe militar de 1936.

Pablo Díaz estaba destinado no posto de Noia – Son, a onde chegara procedente de Cartaxena, praza soada por ser o porto de “saca” ilegal de antigüidades e obxectos arqueolóxicos de valor, preferentemente con destino ao mercado francés. Hai que suporlle, xa que logo, coñecemento e unha gran paixón pola arqueoloxía. Foi esa paixón irrefrenable á que o levou a organizar unha escavación furtiva a gran escala na Punta do Castro, mobilizando a unha cantidade enorme de veciños de todas as idades, homes e mulleres. Das conversas que estes manteñen cos ultreyas, dá a impresión de que non acudiron en masa a traballar por unha gratificación económica, senón que Pablo Díaz os suxestionou de tal xeito que os paisanos viron na escavación do castro o proxecto estratéxico das súas vidas, aquel que os ía facer ricos da noite á mañá. Atopar a mina de ouro e os tesouros agochados, e deixar para sempre de carrexar argazo ou conformarse co quiñón do bote, era unha tentación demasiado forte e non o dubidaron. Que o carabineiro lograra convencelos ata ese extremo indica unha personalidade carismática e arrolladora, así como un gran don de xentes. Un arquetipo da época que lle tocou vivir: os convulsos anos 30.

O encontro entre Pablo Díaz e a nosa pequena compañía de mozos excursionistas foi extraordinario. Ademais, reflicte que o castro, dotado dun imaxinario colosal xa perdido, era daquela, incluso antes das intensas escavación que sufriu ao longo de máis de medio século, impoñente e monumental. Paga a pena ler o relatorio que fai da visita o ultreya noiés Xosé Fernández:

“Pol-a serán fumos a ollar a citania de Baroña, descoberta pol-o carabineiro D. Pablo Díaz que nol-a mostrou. É un señor de moita cultura que leva traballando nela dende xoves santo. Este señor ten unha colección moi boa de moedas e moitas antiguedades.

O castro está nunha península (nos mapas chámase punta do Castro) cuyo ismo chámase “logar das campas”; aquí foi onde apareceu a lápida roman en mármol que se garda en Queiruga e que foi levada á exposición de Compostela. Neste logar ollanse restos dunha calzada roman e as xentes din que hai homes enterrados e que aparecen encantos.

Logo do ismo ollase unha altura do terreo que semella unha murádela. Despois chégase ao castro propiamente dito, todo arrodeado de muradela con porta principal: o oco vese moi ben.

No castro hai dúas penedas que D. Álvaro pensa que están insculturadas, pro D. Pablo di que non. No castro ollanse moi ben as plantas de dazasete casas circulares e síguese ben o trazado de outra murádela. Unha destas casas xa foi aberta, a primeira de contra o sul, e apareceron nela dúas agullas e unha anela de bronce, tres machados neolíticos, dous muíños de man de roda e unha enormidá de cerámica, casi toda decorada, pro ningunha policromada. A decoración que domina son bultiños como garavanzos e incisións como espiña de peixe. Esta casa aberta ten cinco metros de diámetro. O día que se abran todas con certeza que han aparecer moitas cousas”. (NÓS, Ano XV, num. 114, páx.. 141. 1933).

Espectacular. Para nós, 79 anos despois, e para Álvaro De Las Casas, por suposto. Ao intelectual ourensán o que non se lle podía negar era sensibilidade e ficou realmente impresionado. Por eso, sen perda de tempo, dá parte ás autoridades e o gobernador civil ordena o cese de toda actividade no castro e a execución dunha escavación legal. A súa dirección for encomendada a Sebastián González-García Paz, catedrático da Universidade de Santiago e a prima donna da arqueoloxía académica do momento.

Dende este intre, a figura de Pablo Díaz, afastado dese castro ao que, sen dúbida, tanto amou, esvaécese como o fume. O golpe de xullo do 36 foi o seu tiro de gracia. Comprometido coa causa republicana, sábese que fuxiu cara Muros  e logrou pasaxe nun dos barcos de evacuación (bous de altura) que se dirixían aos portos non sublevados do Cantábrico.  Aquel barco de madeira tripulado por homes de ferro nunca chegou ao seu destino.

Lamentablemente, non teño ningunha foto do carabineiro Pablo Díaz, o personaxe máis incrible de cantos pasaron por Baroña. Por eso ilustro este texto coa foto dun bou vasco de mediados dos anos 30, o Araba, moi semellante a aquel que foi o derradeiro fogar do descubridor da Punta do Castro e as súas arcas de antigüidades máxicas.

(Ilustración: Virginia López, “El puerto de Pasajes y la pesca del bacalao en el siglo XX”. Euskomedia).

Tito Concheiro